کرمان رصد - زومیت / دیرینه‌شناسان بقایای دایناسوری زره‌پوش را در مراکش پیدا کرده‌اند که با بدن مملو از خار، عجیب‌ترین گونه شناخته‌شده درمیان هم‌نوعان خود محسوب می‌شود.
قدیمی‌ترین آنکیلوسور یا دایناسور زره‌پوش شناخته‌شده در سوابق فسیلی، زره‌ای چنان پرزرق و برق به تن داشت که حتی درمیان دیگر هم‌نوعان خود، بی‌سابقه محسوب می‌شد. اسپیکوملوس آفر (Spicomellus afer) که بیش از 165 میلیون سال پیش، در دوره ژوراسیک میانه زندگی می‌کرد، نه‌تنها بدن و دم گرزی‌شکل خود را با خارها پوشانده بود، بلکه ردیفی از خارهای عظیم در اطراف گردن و لگن داشت.
بازار ![]()
سوزانا میدمِنت، دیرینه‌شناس موزه تاریخ طبیعی لندن، به ساینس‌آلرت گفت: «من دوران کاری‌ام را صرف مطالعه‌ی دایناسورهای زره‌پوش کرده‌ام؛ اما هرگز چیزی شبیه به این ندیده بودم. خارها شکل‌ها و اندازه‌های زیادی داشتند: بعضی با هم ترکیب شده بودند و ساختارهای مرکب ایجاد می‌کردند؛ چند دنده با خارهای متصل به سطح بالایی‌شان؛ صفحات اشکی‌شکل و چیزهای زیادی که اصلاً قادر به شناسایی‌شان نبودم. سپس استخوانی قلاده‌شکل را دیدیم که خارهایی یک‌متری از آن بیرون زده بود. در همان لحظه فهمیدم که با موجودی کاملاً بی‌سابقه روبه‌رو هستیم.»
آنکیلوسورها از جمله چشمگیرترین جانورانی هستند که زمانی روی سیاره‌ی ما پرسه می‌زدند. پوست ضخیم آن‌ها که پوشیده از صفحات استخوانی سنگین، برجستگی‌ها و خارها بود، تداعی‌کننده‌ی صحنه‌های نبرد حماسی است؛ زمانی که زره‌پوش‌ها تلاش می‌کردند از تبدیل‌شدنشان به غذای دیگر دایناسورها جلوگیری کنند. یکی از شگفت‌انگیزترین فسیل‌های دایناسوری کشف‌شده در تاریخ نیز به یک آنکیلوسور تعلق دارد که پشت زرهی‌اش به‌طور کامل حفظ شده است.
اسپیکوملوس قدیمی‌ترین عضو شناخته‌شده از سرده‌ی آنکیلوسورها محسوب می‌شود؛ گروهی که بعدها در دوره‌ی کرتاسه به اوج تنوع خود رسید. پیش‌تر، اسپیکوملوس تنها از روی یک استخوان دنده‌ی ناقص که در مراکش یافت شده بود، شناخته می‌شد. دانشمندان در سال 2021 از این استخوان برای توصیف اسپیکوملوس استفاده کرده بودند.
آن تکه استخوان اولین فسیل کشف‌شده‌ی متعلق به یک آنکیلوسور در قاره آفریقا محسوب می‌شد. اما در سال 2023، یک کشاورز محلی در مراکش، چند استخوان عجیب را از سیلاب نجات داد و گزارش آن را ارائه کرد. سپس پژوهشگران برای مشاهده‌ی استخوان‌ها و کاوش در محل کشف به امید یافتن بقایای بیشتر، راهی منطقه شدند.
آنچه تیم پژوهشی درنهایت یافت، شگفت‌انگیز بود. ریچارد باتلر، دیرینه‌شناس دانشگاه بیرمنگام بریتانیا، به ساینس‌آلرت گفت: «بلافاصله مشخص بود که چیزی بسیار حیرت‌انگیز پیش‌رویمان است. دیدن آن فسیل‌ها برای نخستین بار واقعاً لرزه بر اندام می‌انداخت. هرچه فسیل بیشتری بیرون آوردیم و سنگ‌ها را از اطراف آن پاک کردیم، عجیب‌تر می‌شد.»
اسپیکوملوس فراتر از حد تصور، ممو از خار بود. به‌گفته‌ی پژوهشگران: «تمامی دنده‌های کشف‌شده، سه یا چهار خار بزرگ روی خود داشتند؛ خصوصیتی که در هیچ حیوان زنده یا منقرض‌شده‌ی دیگری دیده نشده است. علاوه‌براین، اسپیکوملوس سپری استخوانی روی لگن با خارهای بزرگ و قلاده‌ای زرهی دور گردنش با خارهایی به اندازه چوب گلف، به‌طول یک متر یا بیشتر داشت. این ریخت‌شناسی زرهی با تمام آنکیلوسورهای شناخته‌شده‌ی دیگر متفاوت است.»
درک رایج این است که زره آنکیلوسورها عمدتاً نقش دفاعی داشته است. بااین‌حال، زره اسپیکوملوس بیش از حد دست‌وپاگیر به نظر می‌رسد. این موضوع نشان می‌دهد که خارها احتمالاً نقش دیگری در زندگی این حیوان ایفا می‌کردند.
میدمِنت توضیح داد: «اسپیکوملوس خارهایی یک‌متری داشت که از قلاده‌ای استخوانی در اطراف گردنش بیرون زده بود. به‌طور طبیعی حمل آن‌ها باید کمی آزاردهنده بوده باشد و برای جلوگیری از گازگرفتگی شکارچیان، فراتر از حد به‌نظر می‌آید؛ درنتیجه فکر می‌کنیم این زره، شبیه به شاخ گوزن یا دوم طاووس، در واقع برای نمایش قدرت یا جلب جفت و نه دفاع، استفاده می‌شده است.»
سوزانا میدمنت استخوان‌های دنده اسپیکوملوس را در دست گرفته است.
باتلر خاطرنشان کرد که دیدن چنین زره مفصلی در یک عضو اولیه از آنکیلوسورها غیرعادی است. از دست‌دادن چنین زره‌هایی می‌تواند نتیجه تفاوت محیط‌ها یا تغییرات بوم‌شناختی از ژوراسیک به کرتاسه باشد؛ زمانی که شکارچیانی مانند تیرانوسوروس رکس ظاهر شدند. در چنین شرایطی، پرده گردن بزرگ و پیچیده می‌توانست مانع بقا شود، در حالی که ساختار بدنی ساده‌تر قادر بود شانس بقا را افزایش دهد.
این احتمال نیز وجود دارد که انکیلوسورهای پرخار دیگر هم وجود داشته باشند که هنوز کشف نشده‌اند و بتوانند فاصله‌ی میان اسپیکوملوس و آنکیلوسورهای بعدی را پر کنند.
در هر صورت، اکنون می‌توانیم به‌طور رسمی بگوییم اسپیکوملوس وجود داشته و بسیار عجیب بوده است. گام بعدی، سفر به زیستگاه این دایناسور و تلاش برای یافتن نمونه‌های بیشتر است؛ هرچند این کار چالش‌برانگیز خواهد بود؛ زیرا حفاری‌های غیرمجاز فسیل‌ها در این منطقه بسیار رایج است. پژوهشگران حتی اشاره کرده‌اند که استخوان‌های اسپیکوملوس، احتمالاً از همان عضوی که در مقاله جدید توصیف کرده‌اند، در اروپا برای فروش عرضه شده‌اند.
به همین دلیل، پژوهشگران فعلاً مکان دقیق کشف را مخفی نگه داشته‌اند تا بتوانند اطلاعات بیشتری درباره این جانور عجیب و شگفت‌انگیز به دست آورند. میدمنت گفت: «تیم ما به کاوش در اکوسیستم هیجان‌انگیز و بی‌سابقه رشته‌کوه اطلس میانی ادامه خواهد داد. امیدواریم دایناسورهای عجیب بیشتری را کشف و شاید اسکلت کامل‌تری از اسپیکوملوس پیدا کنیم. یافتن جمجمه این جانور فوق‌العاده خواهد بود.»
پژوهش در نشریه نیچر منتشر شده است.