بزرگنمايي:

کرمان رصد - یکی از ماه های مبارک قمری ، ماه رمضان است که همیشه مورد احترام تهرانی ها و سایر شهر ها بوده است. تدارکات، مشغولیات سحر و افطار و وقت گذرانی های بعد از افطار در تهران قدیم حال و هوای خاص خودش را داشت. آن ها معتقد بودند ماه رمضان یعنی ماه نیکی ها برای نیکوکاران و ماه زشتی ها جهت بد سیرتان و بد عملان. در واقع این ماه تقسیم شده بوده بود به : ماه عبادت، ماه معصیت. ماه طهارت ، ماه پلیدی. ماه خیرات، ماه خیانت، ماه کار، ماه بیکاری. ماه خدا و ماه اغوا و....

پیشواز به سوی ماه مبارک
تقریبا از پانزده روز مانده به رمضان یعنی بعداز عید نیمه شعبان، مردم به پیشواز ماه رمضان می رفتند. زن ها مشغول تهیه آذوقه و خوار و بار می شدند،خودشان را به پاک کردن برنج، کوبیدن آرد برنج، نخودچی و... مشغول کردند. دکان ها بهترین و مرغوب ترین خوار و بار با پایین ترین قیمت در اختیار مردم قرار می دادند. چادر زنان در این ماه بلند تر می شد و چادرهای عبایی بلند که تا روی پنجه پاها را بپوشاند جای خود به چادرهای کوتاه، رنگی می دادند. همچنین روبنده های بلند که تا نزدیک زانو می آمد جای نقاب ها را می گرفت و بزک و سفید آب و...تا هلال ماه شوال منسوخ می شد. مردان در این ماه صورت هایشان آرام می شد، چهره ها متین، قدم ها آهسته، سرها به زیر . مساجد هم رونقی دیگر در این ماه خیر می گرفت. از چند روز مانده به شروع رمضان، مساجد حصیرها، زیلوها، وگلیم ها را خاک گیری و گردگیری و یا این که قالی اجاره می کردند. شبستان ها را جارو و نظافت می کردند. آب کهنه خزینه حمام ها را عوض می شد و آب تازه واردش می شد که از هر گونه آلودگی ، چرک و...مبرا می شد. از واجبات آن بود که در شب اول که به آن شب نیت می گفتند، غسل نیت روزه را به عمل می آوردند و در حمام ها ولوله به پا می شد و بیست و چهار ساعت حمام ها باز بود. شام قبل از رمضان، مختصر بود در حدی که سر دل را سبک نگهدارد تا برای خوردن نخستین سحری اشتهای بیشتری داشته باشند و در همین شب بودکه هرکس باید قبل از نیت روزه با هر کس که از او کینه ای به دل دارد و یا نفاق و کدورتش دردل کسی باشد حلالیت طلبیده و تحصیل رضایت کند.آخر ماه شعبان ، شبی که قرار بودماه مبارک رمضان حلول کند، اغلب تهرانی ها با شوق و ذوقی دلپذیر برای رویت ماه آب و آینه بر می داشتند ،راهی بام خانه هایشان می شدند و هلال ماه را در آسمان پاک و پرستاره تهران آن روز می جستند.
نان های ماه رمضان
در این ماه هوس برانگیز ترین نان ها عرضه می شد. نان سنگگ با خشخاش و سیاه دانه زده شده، تافتون های شانه زده کنجدی و روغنی، شیرمال های روغن دار خوش عطر و بوونان طرشتی(این نان در روستایی ده کیلومتری در غرب تهران به نام طرشت از آرد گندم خالص با شیره و تخم مرغ پخته می شد که به آن رنگ می زدند. در این ماه بهترین نان ها چه از حیث آرد و بار و چه از حیث پخت و محتوا در دسترس قرار می گرفت. سنگگ های بلندتر از یک ذرع قد پنجه خورده ی یکنواخت ناخن کنجد،خشخاش زده شده ی یک هوا، بدون کمترین عیب از خمیری و سوختگی و کج و معوجی و نان های تافتون در دو نوع گرد و دراز و انوان نان های خشکه پزی که افطار روزه داران را دلچسب می کرد. از تحولات ماه رمضان، آمدن زولبیا و بامیه،گوش فیل و پشمک بود که فقط در این ماه به بازار می آمد. چنانچه که از مظفرالدین شاه نقل قولی است بدین مضمون:« ماه رمضان هم نمی آید زولبیا بامیه سیری نوش جان کنیم.»
آغاز ماه رمضان
تقریبا از سه ساعت مانده به اذان صبح در نخستین روز ماه مبارک، زنان بیدار شده و مشغول پخت و پز سحری می شدند و مردانشان بیدار می کردند. در این هنگام به خواندن دعاهای سحر و نماز و مناجات می پرداختند. مناجات را با ریزه خوانی و صدای بم و کوتاه شروع و در آخر با دوبیتی های معروف آن را تمام می کردند . بعد از مناجات دعاهای سحر بود که معروف ترین آن منسوب به امام محمد باقر (ع) که به نام ابوحمزه ثمالی شناخته شده بود به ذکر می پرداختند. در شهر نیز بانگ و نوای مناجاتیان باعث ولوله در شهر می شد و هر لحظه صدای بانگ و هیاهو شدیدتر می شد تا آن جا که از هر پشت بام و مناره ی مسجد صدای و غوغا به گوش می رسید وکل شهر تهران را فرا می گرفت. این غوغا و هیاهو در سحر یه جایی می رسید تا این که نقل است: «دیپلماتی فرنگی هنگام سحر رمضان وارد تهران شد وقتی آن غوغا و ولوله را شنید فکر کرد مردم به خاطر ورودش اعتراض کرده و شهر در شرف انقلاب است از این رو از تهران فرار کرد.» بعد از دعاها نوبت به بیدار کردن یکدیگر در سحرها بود که صمیمت و صفا و همبستگی مردم آن دوران را نشان می داد. اولین کسی که بیدار می شد موظف بود اهالی خانه و خانه های دیوار به دیوار را با کوبیدن مشت بیدار کند. این مشت کوبی اتاق به اتاق تا آخر حیاط با دور تسلسل می گرفت و هر کسی که با این روش بیدار نمی شد. در عصر قاجاریه افراد قشون و قزاق خانه در دو وقت سحر و افطار در میدان توپخانه و دروازه های شهر مبادرت به شلیک تیر می کردند تا بدین ترتیب با صدای توپ مردم را از رسیدن این دو زمان باخبر کنند. یکی دیگر از راه های که تهرانی برای سحر از خواب برمی خیزیدند، صدای بانگ خروس بود. از این رو وجود خروس را در خانه خوش یمن می دانستند به خصوص خروس سفید چهل تاج که نشانه خیر و برکت بود.
سحری تهرانی ها
غذای سحر به مناسبت فصل گرما و سرما متفاوت بود اما از غذاهای کامل سحری ، غذاهای پرگوشت و پرچرب برای ایام سرما و غذاهای کم چرب و کم گوشت برای ایام گرما بود که به مصرف می رسید. در کل غذاها شامل، آبگوشت به و سرکه، آبگوشت کلم قمری، طاس کباب، کوفته شامی، کوفته دست به گردن، کباب دیگی، چلو خوروش فسنجان، آلو اسفناج، پلو ته چین با گوشت یا مرغ، کباب دیگی، کباب چنجه، کباب تنوری، خاگینه، نیمرو، کوکو سبزی، کوکو سیب زمینی، شیرین پلو، هفت رنگ پلو بود. در میان این سحری ها، قیمه آلو برای جلوگیری از عطش طرفدار بسیاری داشت. غذاهای افراد بی بضاعت شامل کله جوش، اشکنه، دمپختک، انواع کته و سیب زمینی پخته ، نان و انجیر، نان و خرما، نان و پنیر و هندوانه، نان و چای شیرین و نان و مربا بود.در آن روزگار چون میز غذا مرسوم نبود سحری بر روی یک سفره پهن می شد که در کنارش سفره سماور و چای چیده می شد. سفره های سماور اکثرا از مخمل با نوارهای زردوزی، طراحی شده بود. با قل قل سماور روزه داران به دور سفره جمع می شدند. یکی از آداب سحر خوردن لقمه ایی نان خالی بعد از سحری بود که معتقد بودند همان یک لقمه نان خالی آن ها را تا افطار نگه می دارد و دیگری مکیدن انگشتر عقیق بعد از نیت و هنگام خواب بود که در خاصیتش می گفتند:« رفع عطش می کند» و آن را از واجبات می دانستند.
شروع روزه داری
تهرانی ها در شب اول نیت کل ماه رمضان را می کردند. زمانی که ماه رمضان شروع می شد اوضاع و احوالات شهر، یکپارچه تغییر می کرد. از برنامه زندگی و خواب و خوراک گرفته تا کارکردن و نشست و برخاست. تهرانی ها روزهای خود را در رمضان این گونه می گذراندند: تا دو ساعت به ظهر می خوابیدند پس از آن مردان بر سر کارهای خود رفته و بیکارها وقت می گذراندند. ناگفته نماند تقریبا در این ماه کسب و تجارت تعطیل می شد مخصوصا هفته اول ، سکوت و خاموشی و بهت زده گی در خیابان ها مشاهده می شد. البته کسبه دیگری بودند که در این ماه نانشان در روغن بود مانند حمامی ها، ساعت سازها( چون ساعت در این ماه برای تعیین و شناخت ساعات افطار و سحر حسابی مورد نیاز بود)،معرکه گیرها،مسئله گوها، فروشندگان کالای مذهبی مانند قرآن، مکتاب دعا و...، فروشنده سجاده و جانماز و کفن نوشته و ننوشته، فروشندگان زمین گور و مقبره، و در مقابل کساد کار حکیم و دافروش،زالویی و حجامت انداز، دلاک و دندانساز، لوطی عنتری، سلمانی و مشاطه،دکان های چلویی، دیزی پزی، قهوه چی خوابیده بود.
زنان از از ظهر آماده درست کردن افطاری می شدند. نزدیک غروب مردان با دست پر هر یک کیسه ای حاوی خوراکی، نان، لبو و....خریده و به خانه هایشان باز می گشتند. به تدریج سفره افطار گسترانیده می شد واین گونه افطار شان را بازمی کردند: نصف استکان آب گرم یا قنداق کم شیرین، یکی دو دانه تخم مرغ عسلی، چند انگشت حلوا، چند لقمه نان با پنیر و چای شیرین، پیاله ای آش رشته یا جو . پس از آن به سراغ شام می رفتند. شام افطارها کم و بیش این گونه تهیه می شد که مقداری از آن جزو مخلفات و مقداری دیگر غذا بود. در آن زمان، با در نظر گرفتن طعم و مزه غذا خواص و مضار مواد آن را نیز از نظر دور نمی داشتند.
وقت گذرانی ها و شب نشینی ها
در روزها(پیش از افطار) وقت گذرانی تهرانی ها بیشتر در مساجد و صحن های امامزاده و زیارتگاه ها بود که مسجد شاه(مسجد امام خمینی) در بازار بزرگ تهران در درجه اول قرار داشت. جلوخان این مسجد محل اجتماع بساطی ها، خرده فروش ها و دست فروشان بود و داخل آن معرکه گیرها و مسئله گوها و مرثیه خوانان هر یک برای خود مشتریانی داشتند. در محل بساطی ها، هر کسی کالایی ارزشمند و حتی بی ارزش داشت با خود به آنجا می آورد و برای فروش عرضه می کرد. البته به گفته تهرانی های قدیم اکثر این اجناس بنجل و کهنه بودند و در سال های آخر نوفروشان بساط پهن می کردند.
بعداز جلوخان مسجد شاه، صحن مسجد نیز به فروش کتاب های قرآن بزرگ و جیبی، تقویم های مختلف، عکس های چاپی از حضرت محمد و علی امیرالمونین و پنج تن، ورقه های آیات «آیه الکرسی» و «وان یکاد» و...عطریات مختلف مانند عطر گل سرخ، گل محمدی، یاس، ارغوان و....می پرداختند.
نویسنده:مهشید فرجی