بزرگنمايي:

کرمان رصد - بالاخره با همه حرف و حدیث‌هایی که بود طرح ویژه تفصیلی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی مُهر تأیید خورد. البته در این یادداشت قصد نداریم طرح مورد نظر و حاشیه‌هایش را بررسی کنیم فقط داریم از خبر سوءاستفاده می‌کنیم برای سوژه امروزمان! یعنی طبق معمول برمی‌گردیم به سال‌های گذشته تا نخستین طرح تفصیلی پیرامون حرم رضوی را در تاریخ، مورد بررسی و بازبینی قرار دهیم.
خوش نقشه
اگر فکر می‌کنید فقط ما امروزی‌ها و یا آدم‌های 100 سال اخیر به فکر طرح تفصیلی و این جور چیزها بوده‌ایم، اشتباه می‌کنید. طراحی و نقشه‌کشی اساسی و جامع برای زیباسازی بافت پیرامونی حرم مطهر، تسهیل رفت‌وآمد مردم و... دست‌کم سابقه‌ای 400 ساله دارد و به دوره صفویه برمی‌گردد. طرح جامع که می‌گوییم یعنی طرحی که از همه نظر بتواند نیازهای یک شهر مدرن و خوش‌نقشه را فراهم کند. نمونه این طرح را حدود 400 سال پیش؛ زمانی که شاه‌عباس یکم پس از سرکوب ازبک‌های مهاجم، به فکر افتاد با ساختن یک خیابان در مشهد نخستین اقدام مهندسی شهرسازی را در این شهر اجرایی کند، می‌توان دید. تا آن زمان مشهد شهری بود که به تدریج و بدون نقشه‌ای منظم و کارآمد، توسعه پیدا کرده و محله بر محله‌اش افزوده شده بود و هنوز سیمای یک شهر مدرن در زمان خود را نداشت.
حالا چرا «خیابان»؟
اما برویم سروقت «خیابان»؛ علامه دهخدا درباره این واژه می‌گوید: هرکویِ(معبری بزرگ‌تر از کوچه) راست و فراخ و دراز که اطراف آن درخت و گل باشد. خیابان در پنج قرن پیش، یکی از نمادهای شهرسازی مدرن محسوب می‌شد و پیش از مشهد، هرات، قزوین و اصفهان، صاحب خیابان شده ‌بودند. با این حال، شرایط مشهد با آن سه شهر تفاوت داشت؛ مشهد شهری بود با محوریت حرم رضوی و اگر اقدامی برای توسعه یا مرتب کردن بافت شهری آن صورت می‌گرفت، باید وجود حرم مطهر حتماً لحاظ می‌شد. بر همین اساس وقتی مهندسان دوره صفوی که می‌گویند شیخ بهایی در رأس آن‌ها قرار داشته ‌است با حکم شاه مبنی بر ساخت خیابانی عریض در مشهد روبه‌رو شدند، حرم رضوی را به عنوان نقطه مرکزی آن در نظر گرفتند و مسیر شرق به غرب مشهد را انتخاب کردند. چرا؟ چون مسیر ترانزیتی شهر از شرق به غرب بود و این مسیر در شمال و جنوب به کوه‌های هزارمسجد و بینالود ختم می‌شد. ممکن است این سؤال هم پیش بیاید که ساختن خیابان، به غیر از زیباسازی معابر شهری چه فایده‌های دیگری برای مشهد مقدس و بافت پیرامونی حرم داشت؟ خیابان در واقع نمای ورودی مشهد را تغییر می‌داد. تا پیش از آن، هیچ معبر مستقیمی به سوی حرم مطهر وجود نداشت و زائران به‌ویژه آن‌هایی که از دروازه شرقی وارد می‌شدند، با صحنه‌ای که شایسته مشهدالرضا(ع) باشد روبه‌رو نبودند. ایجاد خیابان موجب می‌شد زائران به محض ورود به مشهد خود را در خیابانی ببینند که انتهایش گنبد و گلدسته‌های حرم مطهر می‌درخشد. این مسئله تأثیر روحی و معنوی خوبی بر آن‌ها داشت. افزون بر این، نظم ایجاد شده در مسیر حرم مطهر، ساماندهی مغازه‌ها و از همه مهم‌تر ایجاد نهر آب در وسط خیابان و کاشت درختان در دو طرف آن، موجب تلطیف عوارض تراکم جمعیت و شلوغی ناشی از آن می‌شد.
3 کیلومتر خیابان، با عرض 30 متر
ساخت خیابان در مشهد به عنوان نخستین طرح تفصیلی بافت پیرامون حرم رضوی در سال 986 خورشیدی آغاز شد و چهار سال بعد پایان یافت. در این مدت، خانه‌هایی که در مسیر خیابان قرار داشت، خریداری شد. البته از مکانیسم این کار اطلاعی در دست نداریم. براساس گزارش رضاقلی‌خان هدایت که 239 سال پس از اتمام خیابان از آن بازدید کرده، عرض خیابان معادل 28 ذرع (کمی بیشتر از 29 متر) و طول آن حدود 2 هزار و 900 ذرع (کمی بیش از 3 کیلومتر) بوده ‌است. جالب است بدانید بخش اعظم این خیابان در قسمت غربی حرم مطهر قرار داشت؛ چیزی بیش از 2 کیلومتر از آن و نصف این مقدار، یعنی کمتر از یک کیلومتر، در شرق حرم مطهر ساخته شد. دلیل این امر احتمالاً باید قرار گرفتن اماکن مهم شهری در منطقه غربی حرم مطهر بوده ‌باشد؛ می‌دانیم که دارالحکومه و بازار در سمت غرب واقع بود و اماکن مهمی مانند مسجد جامع گوهرشاد نیز به این بخش نزدیک‌تر بودند. غرب مشهد که در آن محله‌های سرشور، سراب و بخش‌هایی از نوغان قرار داشتند، کانون مراکز اداری و اقتصادی شهر محسوب می‌شد. نخستین طرح تفصیلی بافت پیرامونی حرم مطهر، نتایج بسیار خوبی برای مردم مشهد داشت؛ رونق بازار، ایجاد فرصت‌های شغلی در مسیر خیابان، تردد راحت و قابلیت بالای ایجاد نظم و امنیت شهری از نتایج این طرح تفصیلی محسوب می‌شد. تا پیش از آن، راسته بازار مشهد از محله سرشور می‌گذشت و با عبور از بازار بزرگ مشهد و سپس بازار زنجیر وارد حرم می‌شد و در نهایت تا محله نوغان امتداد می‌یافت. طرح تفصیلی اول اینکه دو محله بالاخیابان و پایین‌خیابان را با دو دروازه مستقل به وجود آورد که به‌تدریج کانون اصلی ورود و خروج مردم به شهر شد و دوم، در کنار آن، مجموعه‌ای از بازارها و تیمچه‌هایی شکل گرفت که فضای اقتصادی و رونق کسب و کار را به دنبال داشت. اگرچه نخستین پروژه طرح تفصیلی بافت پیرامون حرم، 400 سال پیش به پایان رسید، اما تغییرات مربوط به نگهداری و توسعه این حوزه با توجه به تغییر شرایط در ادوار مختلف تاریخی، همچنان ادامه داشته‌ است.