بزرگنمايي:

کرمان رصد - اصفهان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران دارای بافت تاریخی ارزشمندی است. بافتی که به‌گواه اسناد تاریخی با شروع روند شهرسازی مدرن از زمان پهلوی دوم و با احداث خیابان‌هایی مانند عبدالرزاق در دل بافت تاریخی روند تخریب آن آغاز و طی سال‌های گذشته با سرعت بیشتری همچنان ادامه دارد.
تخریب‌هایی که بی‌اطلاعی مسئولان و شهروندان از ارزش بافت، نبود فرهنگ‌سازی مناسب، ارزش‌افزوده زمین، مشکلات اقتصادی و تورم سبب شده تا روند تخریب، شتاب دو چندان پیدا کند وآسیب جدی به سیما و منظر این شهر تاریخی وارد کند.
به‌گفته کارشناسان میراث فرهنگی، تا حدود 25 سال پیش5000 خانه تاریخی در بافت قدیمی اصفهان وجود داشت، بافتی که قدمت آن به دوره ساسانیان برمی گردد.
از پل مارون تا میدان انقلاب، از پل بزرگمهر تا سبزه میدان، از میدان طوقچی به فلکه شهدا و منطقه جلفای شهر اصفهان. این معابر و میادین تنها بخشی از محدوده بافت قدیمی شهر اصفهان را تشکیل می‌دهند. از مجموع 6000 هکتار بافت فرسوده استان اصفهان، دو هزار و 400 هکتار یعنی نزدیک به یک سوم آن دارای ارزش تاریخی است.
اما همزمان با توسعه شهرها و تبدیل مناطق فرسوده به مدرن، بافت‌های تاریخی اصفهان قربانی آتش این ساخت و سازهای بی‌رویه شد تا با تخریب خانه‌های تاریخی، کوچه‌های قدیمی هر روز کوچک و کوچک‌تر شوند.
در این میان محدودیت ابزارهای بازدارنده دستگاه‌های اجرایی برای حفظ بافت‌های تاریخی اصفهان در مقابل رشد بی‌رویه ساخت و سازها را نباید نادیده گرفت. این موضوع یکی از چالش‌های این روزهای «شهرموزه اصفهان» به حساب می‌آید. چالشی که ساخت و سازها و ارتفاع‌های نامعمول در حریم آثار تاریخی اصفهان همانند پل خواجو، چهارباغ، میدان نقش جهان، بقعه جعفریه و بافت‌های تاریخی دیگر شهرهای استان اصفهان به‌وجود آورده و به‌منظر و نمای شهر خدشه وارد کرده است. مهم‌ترین سؤال این گزارش این است. در صدور مجوزهای ساخت و سازها در بافت‌های تاریخی، چه میزان بر حفظ نما و سیمای سنتی بافت تأکید می‌شود؟
80 شهر و 73 روستا در اصفهان در بافت تاریخی قرار دارند
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: واقعیت این است که امروزه در محدوده آثار تاریخی پلاک‌هایی وجود دارد که با توجه به حریم این بافت‌ها، چگونگی ساخت و ساز آنها باید از سازمان میراث فرهنگی استعلام شود. ارتفاع بنا نیز طبق قانون ساخت و ساز هر نوع بنا در جوار و حریم بافت تاریخی باید کمتر از 8 متر باشد تا سیما، منظر و معماری بناها دچار لطمه نشود. پس از استعلام؛ بررسی‌ها به شهرداری ابلاغ و طبق قوانین تعیین شده اجازه ساخت و ساز با ضوابط مشخص داده می‌شود.
فریدون اللهیاری با بیان اینکه در صدور مجوز برای ساخت و ساز در بافت‌های تاریخی نهایت تلاش برای جلوگیری از آسیب به این بافت‌ها صورت می‌گیرد، می‌گوید: در حال حاضر 80 شهر و 73 روستا به‌عنوان بافت تاریخی شناسایی شده‌اند و می‌توان گفت که استان اصفهان دارای پهنه بافت تاریخی گسترده‌ای است. در برخی شهرها ده‌ها هکتار از اراضی شهر در بافت تاریخی قرار دارد که ضوابط برای حفظ منظر و سیمای آنها یکسان نیست و اما ساخت و سازها در این بافت‌ها کنترل می‌شود. آنچه حائز اهمیت است اینکه حریم و قوانین موجود در این حوزه محدود است و نیازمند سیاستی کلان در سطح کشوری و استانی است. برای اینکه اقدامات عملیاتی و فنی بهتری برای جلوگیری از آسیب زدن به بافت‌های تاریخی انجام شود؛ بررسی و مطالعه قوانین از سوی سازمان میراث فرهنگی و شهرداری و... ضروری است.
وی با اشاره به اینکه امضای یک تفاهمنامه میان میراث فرهنگی و شهرداری می‌تواند راهی به سمت احیای منطبق با بافت تاریخی شهرها باشد، اظهار می‌دارد: یکی از مهم‌ترین اقدامات ما مشخص کردن محدوده حریم بافت تاریخی است که ساخت و ساز‌های غیرمجاز در آن ممنوع اعلام شده است. تا چند سال قبل فقط حدود 160 بنا دارای حریم مصوب تاریخی بودند که این تعداد در حال حاضر به بیش از 500 اثر رسیده است. این امر نشانه دغدغه و پیگیری میراث فرهنگی در این حوزه است. ضمن اینکه حساسیت‌های افکار عمومی به این موضوع و وجود بازتابی که به‌دنبال موارد تخلف در رسانه‌ها منتشر می‌شود، خود عامل بازدارنده‌ای در این خصوص شده است.
این مسئول ادامه می‌دهد: در توسعه باید نگاه‌ها متحول شود و تغییر کند. زمانی این نگرش وجود داشت که میراث فرهنگی را مانع توسعه می‌شناختند و مفهومی که از توسعه در نظر بود، یعنی اینکه همه چیز را نوسازی کنیم، تغییر دهیم و بافت‌هایمان را از بین ببریم. ولی بعدها به این نتیجه رسیدیم که وقتی از توسعه صحبت می‌کنیم، مؤلفه‌های مختلفی دارد و حفظ میراث فرهنگی یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های توسعه پایدار است که باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.
وی به ساخت و سازهای متعدد از جمله ساخت مجتمع نیوشا در حریم دولتخانه صفوی، هتل کوچه ارفعی در چهارباغ، ساخت ‌وساز در حریم پل خواجو که سیما و منظر شهر تاریخی اصفهان را تحت الشعاع قرار داده است، اشاره و تصریح می‌کند: متأسفانه این اتفاقات افتاده است اما نسبت به گذشته، تغییرات زیادی رخ داده و این تغییر نیز حاصل فرهنگ‌سازی است. می‌توان گفت فضا نسبت به چند سال پیش متحول شده است و امروز کمتر شاهد این هستیم که پروژه‌های کلانشهری با نادیده گرفتن میراث فرهنگی آسیب‌های گسترده و جبران‌ناپذیری به میراث فرهنگی وارد می‌کنند.
اللهیاری بیان می‌کند: آنچه مسلم است در بسیاری از اقدامات عمرانی و توسعه‌ای که در اصفهان انجام گرفته است، توجهی به حوزه میراث فرهنگی نشده است مثل تونل مترو که از زیر چهارباغ و کنار سی وسه پل عبور کرد. اما تمام سعی ما بر این است تا هر نوع ساخت و ساز در بافت‌های تاریخی با رعایت موازین قانونی و با توجه به‌منظر و سیمای آن بافت صورت گیرد.
مرمت بافت‌های تاریخی راهی برای شکوفایی اقتصادی اصفهان
معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان نیز درگفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: نزدیک به 237 پهنه مصوب کلانشهر اصفهان دارای بافت ناکارآمد است. همچنین 44 پهنه نیز از نوع بافت تاریخی در این کلانشهر وجود دارد که از نظر بعد مساحت بالغ بر 21 درصد آن جزو بافت ناکارآمد مصوب است.
سید احمد حسینی‌نیا با اشاره به اینکه بافت تاریخی شهر اصفهان بیشتر در مناطق یک و 3 شهرداری اصفهان و بخشی در مناطق پنج و شش شهرداری واقع شده است، می‌افزاید: بافت‌های تاریخی نیازمند رویکرد‌ها و سیاست‌های مداخله گرایانه ویژه است، این گونه بافت‌ها همزمان با حفظ هویت و ارزش‌های فرهنگی- تاریخی شهر باید شاخص‌ها و کیفیت‌های زندگی را برای ساکنان خود فراهم آورند تا توأمان با ارتقا در همه ابعاد بازآفرینی از جمله کالبدی، اجتماعی و اقتصادی، در جریان رشد و توسعه شهر نیز قرار گیرد.
وی با بیان اینکه تاکنون بافت‌ها بر اساس شاخص‌های سه گانه ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری مشخص شده‌اند، اظهار می‌دارد: درحال حاضر شورای عالی شهرسازی و معماری در حال بررسی و تدوین شاخص‌های جدید است که شاخص‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و... را نیز در شناسایی بافت‌ها دخیل کند، ما در معاونت معماری و شهرسازی کمیته‌ای را با عنوان کمیته عالی ساماندهی بافت‌های ناکارآمد راه‌اندازی کردیم تا بتوانیم به‌عنوان سیاستگذار حوزه باز آفرینی در شهرداری اصفهان اقدامات را رصد و تسریع کنیم. این کمیته شامل معاونان شهردار اصفهان، رئیس کمیسیون عمران، معماری و شهرسازی، مدیر عامل سازمان نوسازی و بهسازی، مدیران منطقه و سایر مدیران شهرداری است. هدف از تشکیل این کمیته هماهنگی امور بازآفرینی شهر اصفهان در سطح کلان است.
معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان با بیان اینکه حفاظت، مرمت و باز زنده‌سازی بافت تاریخی اصفهان به پایداری و تجلی هویت نظام شهری کمک می‌کند، تصریح کرد: با برنامه‌ریزی صحیح پیرامون بافت‌های تاریخی، می‌توان اقتصاد شهر را در سایه حضور گردشگران داخلی و خارجی شکوفا کرد.
وی با تأکید بر اینکه بافت‌های تاریخی نیازمند رویکردها و سیاست‌های مداخله ویژه هستند، خاطرنشان می‌کند: این گونه بافت‌ها همزمان با حفظ هویت و ارزش‌های فرهنگی و تاریخی شهر باید شاخص‌ها و کیفیت‌های زندگی را برای ساکنان خود فراهم آورد تا همراه با ارتقا در همه ابعاد بازآفرینی از جمله کالبدی، اجتماعی و اقتصادی، در جریان رشد و توسعه شهر نیز قرار گیرد.
ابزار اجرایی برای توقف پروژه‌های خلاف وجود ندارد
محمد بناییان، معاون معماری و شهرسازی اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان نیز گفت: در تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی با هماهنگی و همکاری میراث فرهنگی سعی داریم محدوده‌های مشخص شده بافت تاریخی در طرح‌ها و بنا‌های با ارزش تاریخی را شناسایی و در نقشه‌ها لحاظ کنیم.
بناییان می‌افزاید: ما به‌عنوان دبیر کمیسیون ماده 5، بر اساس قانون شورای عالی شهر‌سازی و معماری ایران مرجع تغییرات در طرح‌های تفصیلی هستیم. اگر درخواستی برای تغییر در ضوابط یا کاربری در طرح‌های تفصیلی از طرف شهرداری به دبیرخانه ارجاع شود ما وظیفه بررسی آن را داریم. اگر جمیع شرایط را داشت، در جلسه کمیسیون ماده 5 مصوبات اخذ و ابلاغ می‌شود.
وی تصریح می‌کند: در مواد 34 و 35 قانون نظام مهندسی، نظارت عالیه بر ساخت و ساز شهر‌ها بر عهده ما گذاشته شده است. اگر از تخلفی در حوزه تاریخی مطلع شویم، بر اساس قانون وظیفه نظارت و صدور درخواست توقف آن پروژه با ما است.
معاون معماری و شهرسازی اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان بیان داشت: ما در هر مقطع زمانی که متوجه تخلفی شویم فوراً به شهرداری گزارش می‌دهیم، درخواست توقف پروژه را داده و تا رفع توقف پیگیر موضوع هستیم. متأسفانه راه و شهر‌سازی ابزار اجرایی برای توقف پروژه‌ها را ندارد.
ناموزونی در سیما و منظر در ساخت و سازهای اصفهان
سیما روشن ضمیر، متخصص طراحی شهری و عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان نیز پیشتر گفته بود: مشکلات شهر اصفهان در زمینه سیما و منظر شهری در مقیاس‌های مختلف متفاوت است، به‌عنوان مثال در مقیاس یک خیابان، تک تک بناها و سبک‌های معماری سعی در خودنمایی دارند. ایده مشخصی از نظر منظر شهری وجود ندارد، بنابراین در این مقیاس نحوه شکل‌گیری جداره‌ها و نماها در فضای یک شهر کلیتی جذاب از یک خیابان ارائه نمی‌کند. به علاوه هیچ‌گونه تعریف و ضابطه مشخصی برای سیما و منظر شهر اصفهان در مقیاس کلان وجود ندارد، ضوابط مشخصی برای منظر و سیمای شهر تدوین نشده و تنها مطالبی در زمینه پهنه‌بندی ارتفاعی و نوع مصالح در خصوص نما و چشم‌انداز در طرح تفصیلی آورده شده است.
وی می‌گوید:«اصفهان شهری تاریخی و با اهمیت از نظر گردشگری است، اما چشم‌اندازی هماهنگ و متناسب با این تعریف وجود ندارد. به علاوه طراحان و برنامه‌ریزان در بیان تعاریف جزئی از سیما و منظر شهر درگیر کلیشه‌ها هستند. به‌عنوان مثال، دیدگاه‌ها و ذهنیت‌ها نسبت به بافت تاریخی معمولاً وارداتی است. در نتیجه بازآفرینی بافت تاریخی با اصالت و هویت آن سنخیت نداشته و حیات و سرزندگی بافت دچار چالش می‌شود.»
وی می‌افزاید: ممکن است یک بافت تاریخی یا یک موقعیت و فضای شهری در یک بازه زمانی مثلاً در دوره صفویه در اوج سرزندگی بوده باشد، اما در حال حاضر حیاتی دارد که با دوران‌ گذشته متفاوت است. این حیات جزو ماهیت و اصالت بافت محسوب می‌شود، درنتیجه بازآفرینی باید به نحوی انجام شود تا حیات کنونی و ماهیت بافت تحت‌الشعاع قرار نگیرد و تبدیل به یک موزه شهری نشود.
بافت تاریخی و فرسوده پس‌از بازآفرینی نباید صرفاً تبدیل به یک پوستر شهری یا مکانی برای ارائه خدمات توریستی شود، بلکه برعکس زیست و هویت اصیل بافت با گردشگری گره خورده و به آن جذابیت می‌بخشد. بنابراین تک تک عناصر و لایه‌های بافت از جمله افراد، فعالیت‌ها و کالبد باید در فرایند بازآفرینی مدنظر قرار گیرد.
نیم نگاه
بافت تاریخی و فرسوده پس از بازآفرینی نباید صرفاً تبدیل به یک پوستر شهری یا مکانی برای ارائه خدمات توریستی شود، بلکه برعکس زیست و هویت اصیل بافت با گردشگری گره خورده و به آن جذابیت می بخشد. بنابراین تک تک عناصر و لایه‌های بافت از جمله افراد، فعالیت‌ها و کالبد باید در فرایند بازآفرینی مدنظر قرار گیرد