بزرگنمايي:

کرمان رصد - تخریب‌ها و تعرض‌های بیش از حد به محوطه‌ی صدر اسلام «گزک» در راینِ کرمان، باستان‌شناسان هیچ آثار معماری پابرجایی که بیانگر بخشی از بنا یا آثارِ تاریخی مشخصی باشد، به دست نیاوردند.
به گزارش ایسنا، یدالله حیدری باباکمال – سرپرست هیات باستان‌شناسی محوطه‌ی تاریخی «گزک راین» با اعلامِ آغازِ کاوش به منظور پیگردی آثار معماری و گمانه‌زنی برای تعیین عرصه و پیشنهاد حریم این محوطه‌ی راین، استان کرمان خبر داد و گفت: طرح پژوهشی «کاوش به منظور پیگردی آثار معماری و گمانه زنی جهت تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه صدر اسلامِ گزک راین» در استان کرمان در دو بخش انجام شد، اما متاسفانه به علت تخریب‌ها و تعرض‌های بیش از حد به محوطه عملاً هیچ آثار معماری پابرجایی که بیانگر بخشی از بنا یا آثار معماری مشخصی باشد به دست نیامد.
او با بیان این‌که بخش نخست این پروژه در قالب «گمانه‌زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه قدیم گزک شهرستان راین، استان کرمان» و با هدف تکمیل اطلاعات مستند و جلوگیری از تخریب آثار فرهنگی بسیار مهم در این زمینه شکل گرفته است، ادامه داد: لزوم انجامِ این طرح با توجه به نبود هیچ‌گونه اطلاعاتِ مستندی در مورد محوطه، مشخص می شود.
به گفته‌ی وی بخش دوم طرح یعنی «کاوش گسترده به منظور پیگردی آثار معماری محوطه صدر اسلام گزک» در راین نیز انجام شد که براساس آن چهار گمانه با توجه به وضعیت توپوگرافی محوطه در بخش‌های مختلف محوطه ایجاد شد.
حیدری باباکمال همچنین در توضیح ضرورت کاوش و پیگردی آثار معماری و گمانه‌زنی این محوطه تاریخی، گفت: گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی به منظور تعیین عرصه و حریم محوطه‌های تاریخی، یکی از اولویت‌های سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در موضوع حفظ و صیانت از مواریث فرهنگی کشور است که با انجام این فعالیت‌ها، وضعیت معارضان محوطه‌های باستانی و مالکیت زمین‌های پیرامون محوطه‌ها روشن می‌شود.
این دانش آموخته دکتری باستان‌شناسی با تاکید بر این‌که پیگردی آثار معماری به ویژه در دوره اسلامی می‌تواند پرسش‌های زیادی در خصوصیات معماری محوطه مورد مطالعه به دست دهد، بیان کرد: نقشه‌های عرصه و حریم محوطه‌های تاریخی، امکان مدیریت و برنامه ریزی روستایی و شهری شایسته‌تر را آماده می‌کند، به عنوان نمونه، در تدوین طرح‌های هادی روستاهایی که عموماً در نزدیکی محوطه‌های تاریخی هستند، توجه به مسأله میراث فرهنگی و محوطه‌های تاریخی، به تدوین طرح‌های هادیِ علمی‌تر و دقیق‌تر کمک می‌کند.

لایه‌های فرهنگی حذف شده‌اند و آشفتگی‌ها نشانه‌ی تعرض به محوطه است
او با اشاره به تعرض وسیع روستاییان و کشاورزان به محوطه تاریخی گزک راین و تخریب شدید محوطه، انجام کاوش‌های علمی باستان‌شناسی برای جلوگیری از تداوم تخریب و آسیب‌های انسانی در این محوطه را ضرورد دانست.
وی با ابراز تأسف از اینکه به علت تخریب‌ها و تعرض‌های بیش از حد به محوطه عملاً هیچ آثار معماری پابرجایی که بیانگر بخشی از بنا یا آثار معماری مشخصی باشد در این پروژه به دست نیامد، بیان کرد: نبود لایه‌های فرهنگی پا برجا و آشفتگی آنها به علت تخریب‌های بیش از حد آن‌ها در این محوطه به چشم می‌آید.
از ساسانی‌ها تا سلجوقی‌ها در گزک راین کرمان
او تاکید کرد: از یک سو از نظر تنوع مواد فرهنگی و پراکنش آنها، محوطه گزک قدیم در راین به اواخر ساسانی، قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی تعلق دارد و از سوی دیگر با توجه به پراکنش داده‌های فرهنگی بر سطح محوطه مانند سفال و آوار معماری، یکی از ادوار اوج و گسترش این محوطه قرون سوم تا ششم قمری بوده است.
وی با اشاره به گاه‌نگاریِ سفال‌های به دست آمده از 13 ترانشه از مجموع 25 ترانشه گمانه‌های آزمایشی به همراه ترانشه‌های I، II و III (یک، دو و سه) و برخی از داده‌های سفالی ترانشه IV(چهار)، دوره‌ی تاریخی این محوطه را مربوط به ساسانی، قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی دانست و ادامه داد: این سفال‌ها عموماً در طیفی از رنگ‌های نخودی، آجری، لعابدار قرون اولیه، با نقشِ ‌کنده مانند «اسگرافیاتو» یا نقوش ساده هندسی روی بدنه سفال هستند.

نقاشی بر روی بدنه سفال مربوط به قرون اولیه اسلامی
حیدری بابا کمال همچنین علاوه بر تکنیک اسگرافیاتو، سفالینه با تکنیک قالب‌زده، استامپی، نقش افزوده، نقاشی زیر لعاب و نقاشی روی بدنه سفال مربوط به قرون اولیه اسلامی را نیز از آثاری دانست که در میان مجموعه سفال‌های این دوره قابل توجهند و افزود: این نوع سفالینه‌ها تکنیک رایج سفالینه‌های قرون اولیه و میانی در سایر نقاط ایران بوده‌اند که در این منطقه از کرمان نیز رایج شده‌اند.
او اضافه کرد: به عبارتی استفاده از سنت محلی سفالگری در شهر قدیم گزک چندان مورد توجه نبوده است.
وی اما با بیان این‌که برخلاف سفالینه‌های بدست آمده از گمانه‌های آزمایشی، آثار معماری بدست آمده از داخل گمانه‌های آزمایش بسیار ناچیز بوده و به عبارتی به علت شخم زمین‌های کشاورزی و تسطیح آن‌ها، هیچ گونه آثار معماری پا برجا و سالمی بر پهنه دشت قابل مشاهده نیست، ادامه داد:‌ برخی از این آثار به گفته اهالی تا یکی دو دهه گذشته نیز پابرجا بوده اند که به مرور تسطیح شده و از بین رفته‌اند.
این باستان‌شناس با بیان این‌که هر چند داده‌های سفال و داده‌های فرهنگی به دست آمده در محوطه قدیم گزک، این شهر تاریخی را در ردیف شهرهای با عظمت و باشکوه در دوره ساسانی و مخصوصاً قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی منطقه جنوب شرق قرار نمی‌دهد، اما ادامه داد: با این وجود قرارگیری در مسیر ارتباطی شهر راین اهمیت این منطقه را دوچندان کرده و قدری توجه و اشاره به متون تاریخی و داده‌های فرهنگی به دست آمده از ترانشه‌های کاوش شده و داده‌های برخی از گمانه‌های آزمایشی، اهمیت این شهر در قرون اولیه اسلامی تا قرون میانی مشخص می‌شود.
زهکشی سطحی کمیاب در سیستم آبیاری ایرانی در کرمان
او نکته قابل توجه دیگر در مورد محوطه گزک را وجود سیستم‌های جالب آبیاری آن دانست و بیان کرد: خلق نظام‌های مدیریتی سنتی آبیاری متناسب با ویژگی‌های محلی، از جلوه‌های بالندگی ایرانیان در هر نقطه از کشور است. وجود آسیاب‌های آبی منحصربه فرد در منطقه راین حاکی از بهره‌برداری از منابع آب به بهترین شکل در ادوار تاریخی شهر بوده و بیانگر نگاه ویژه مردمان این منطقه به استفاده از سیستم‌های آبی بوده است.
وی با اشاره به این‌که وجود سیستم آبیاری سنتی از طریق زهکشی‌های سطحی که کانال‌های سنگی را ایجاد کرده در نوع خود جالب و منحصر به فرد است، تاکید کرد: این کانال‌ها بر اثر نشست و رسوب سنگ‌های تراوتن ایجاد شده‌اند که منجر به هدایت آب به صورت دلخواه در سطح محوطه شده‌اند، از سوی دیگر در کنار استفاده از سیستم قنات، سیستم زهکشی سطحی و کانال‌های آبی یکی از سنتی‌ترین روش‌های انتقال آب را در این محوطه به نمایش گذاشته‌اند.
او اضافه کرد: نمونه‌های مشابه چنین زهکشی اگرچه به ندرت در سیستم‌های آبیاری ایرانی مشاهده شده، اما تاکنون به آنها پرداخته نشده است.

نشانه‌ی بهره‌گیری مناسبِ بومی‌های گزک از منابع آبی کرمان
سرپرست هیأت باستان شناسی محوطه تاریخی گزک راین، از جمله نمونه‌های این سیستم را کانال‌های زهکشی شده در مجموعه تخت سلیمان تکاب دانست و ادامه داد: قدمت‌ این کانال‌ها حداقل به دوره ساسانی برمی‌گردد. از سوی دیگر مشابه این کانال ها، کانال های زهکشی شده تخت سلیمان از جنس سنگ های تراورتن بوده که از دریاچه آن نشأت می‌گیرد و آب را به اطراف مجموعه منتقل می‌کند.
وی با بیان اینکه این دریاچه امروز همچنان جاری است و در گذشته به خوبی از آب آن برای مصارف کشاورزی در اطراف مجموعه استفاده می‌شده است، افزود: دریاچه میان مرکز مجموعه شبیه استخر یا حوض بزرگ مرکزی نقش تقسیم آب را به اطراف ایفا می‌کرده که نمونه مشابه آن در گزک نیز دیده شده است.
به اعتقاد حیدری باباکمال، استفاده از این کانال‌های سنگی در کنار قنات‌ها که به عنوان سیستم شایع آبرسانی از آن یاد می‌شود، توانسته به خوبی بهره‌گیری محوطه قدیم گزک را از منابع آبی نشان دهد .
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری؛ محوطه قدیم گزک راین در حدود 100 کیلومتری جنوب شهر کرمان، در قرون میانی اسلامی مهمترین راه کرمان، راه بزرگ و کاروانی بود که از سیرجان به سمت خاور تا مکران ادامه می‌یافت و از شهرهایی می‌گذشت که امروزه اثری از آنها نیست. این راه از راین می‌گذشت و از راه دارزین و بم و نرماشیر، در حاشیه کویر به فهرج و سپس به سیستان می‌رفت.
با توجه به عبور راه ارتباطی کرمان به بلوچستان و هرمز از این منطقه و قرارگیری محوطه در بین دو رشته کوه با محور شمال غربی ـ جنوب شرقی، گسترش محوطه استقراری گزک قدیم بر پایه الگوی محوری شمال غربی ـ جنوب شرقی بوده است.

انتهای پیام
انتهای پیام